Endurupptökunefnd á hálum ís

Jón Daníelsson skrifar:

Það er auðvitað hárrétt hjá Erlu Bolladóttur að endurupptökunefnd er komin út fyrir verksvið sitt, þegar hún ákveður að bíða eftir mögulegum nýjum upplýsingum um hvarf Geirfinns Einarssonar. Auðvitað væri ljómandi gott ef svo ólíklega færi að þetta óhugnanlega mannshvarf upplýstist á endanum, en það er endurupptökunefnd bara alveg óviðkomandi.

Fyrir því er sú einfalda ástæða, að hið svokallað Geirfinnsmál á ekkert skylt við hvarf Geirfinns Einarssonar og hefur aldrei átt. Bæði Sævar heitinn Ciesielski og Erla Bolladóttir höfðu í rauninni ekki bara eina fjarvistarsönnun heldur tvær. Og án þeirra tveggja var útilokað að Guðjón Skarphéðinsson eða Kristján Viðar Kristjánsson hefðu farið til Keflavíkur að kvöldi 19. nóvember 1974.

Þetta lá fyrir þegar dómar voru kveðnir upp á sínum tíma. Dómararnir hunsuðu afgerandi framburði móður Sævars og systur og þóttust ekki sjá að tímatafla lögreglunnar um Keflavíkurferðina gat ekki með nokkru móti gengið upp. Til að bæta gráu ofan á svart vanræktu þeir að athuga hvort sjónvarpið hefði sýnt tiltekna fréttamynd um vínhneyksli í Frakklandi þetta kvöld. Sævar lýsti atriðum úr myndinni í bréfi til dómaranna um mánuði áður en réttarhöldin hófust og þær lýsingar duga ágætlega til að sanna að hann var að horfa á sjónvarpið á nákvæmlega sama tíma og hann átti að hafa verið að berja Geirfinn með spýtu í Dráttarbrautinni í Keflavík.

Með því einu að láta undir höfuð leggjast að kanna þetta atriði, brutu dómararnir gegn meginreglum sakamálaréttarfars. Þeir gerðust þar með sjálfir sekir um afbrot. Að gögnum málsins skoðuðum (og ég hef svo sannarlega skoðað þau) er erfitt að komast að annarri niðurstöðu en þeirri, að dómararnir hafi vísvitandi kveðið upp ranga dóma.

Og það er um þetta sem málið snýst. Viðfangsefni endurupptökunefndar er ekki að leysa Geirfinnsmálið. Sé á annað borð gerlegt að upplýsa það, verður það að sjálfsögðu verkefni dómstóla. Viðfangsefni endurupptökunefndar er aðeins eitt og og það er meira að segja tiltölulega einfalt. Að ákvarða hvort lagaskilyrði séu til að taka þessi gömlu sakamál upp að nýju eða ekki. Þessi lagaskilyrði eru heldur ekkert mjög flókin.

* Eru komin fram ný gögn, sem hefðu getað skipt verulegu máli, þegar dómur var kveðinn upp?

* Varð dómurinn sá sem hann varð vegna refsiverðrar háttsemi?

* Er mögulegt eða jafnvel líklegt að gögn málsins hafi á sínum tíma verið rangt metin?

Þetta eru þær meginspurningar sem endurupptökunefnd þarf að svara. Og svörin ættu ekki að þurfa að vefjast neitt verulega fyrir fólki. Þau eru nefnilega já í öllum tilvikum.

Já, það eru komin fram ný gögn, sem hefðu hreinlega átt að hafa úrslitaáhrif.

Já, dómararnir sjálfir gerðust augljóslega sekir um refsiverða háttsemi. Og nokkuð örugglega talsvert fleiri.

Já, gögn málsins voru rangt metin, reyndar svo kolrangt, að þau gögn sem bentu til sýknu voru alls ekki metin. Á megnið af raunverulegum vísbendinum var aldrei lagt neitt mat, heldur létu menn bara eins og öll þessi gögn væru ekki til.

„The question it is this: If James Bentley dit not kill mrs. McGinty, then who did?“

Þessa spurningu lagði Agatha Christie söguhetjunni Hercule Poirot í munn í „Mrs. McGinty‘s Death“. Þessi setning kom mér stundum í hug meðan ég vann að bókinni „Sá sem flýr undan dýri“, sem kom út fyrir skemmstu.

Svo furðulegt sem það er, hefur tilvitnunin þó sótt harðar að mér eftir að bókin kom úr. Ég hef sem sé stöku sinnum verið spurður að því hvort mér hafi „virkilega tekist að leysa Geirfinnsmálið“ eftir öll þessi ár.

En það er munur á skáldskap og veruleika. Skáldskapurinn virðist eiginlega ekki kunna aðra leið til að bjarga saklausu fólki úr snörunni, en þá að sanna sekt einhvers annars. Sakamálasögur eru fínasta skemmtilesning, en það er líka allt og sumt. Veruleikinn er satt að segja oftast dálítið öðruvísi.

Við vinnslu þessarar bókar hvarflaði aldrei að mér að reyna að leysa Geirfinnsmálið. Ég fór vandlega yfir málsgögnin og reyndi að meta þau. Það sem benti til sektar í þessum málum reyndist aldrei hafa verið neitt annað en játningar, sem þvingaðar voru fram með einangrun, lyfjagjöfum, stanslausum yfirheyrslum, offorsi og jafnvel barsmíðum.

Meðal málsgagnanna fann ég á hinn bóginn fjölmargar vísbendingar og jafnvel beinar sannanir fyrir sakleysi sakborninganna. Til viðbótar fann ég reyndar dálitlar upplýsingar, sem ekki höfðu komið fram áður. Það er niðurstaða þessarar vinnu, sem er umfjöllunarefni bókarinnar.

Og viðfangsefni endurupptökunefndar er í rauninni nákvæmlega hið sama. Að fara yfir þessi gögn og meta þau. Það sem kom mér einna helst á óvart var hversu augljós og óhjákvæmileg niðurstaðan hlaut að verða. Og endurupptökunefnd hlýtur fyrir löngu að hafa komist að sömu niðurstöðu.

Þess vegna vekur það furðu að nefndin skuli enn eina ferðina fresta því að kveða upp úrskurð.

Á því hlýtur að vera einhver skýring og hún er kannski ekki endilega mjög langsótt. Það virðist nokkuð augljóst að tregðulögmálið er gríðarlega rótfast innan réttarkerfisins. Það er engu líkara en menn geti hreinlega ekki fengið sig til að viðurkenna, að innan þess kerfis hafi verið gerð mistök, hvað þá að virðulegir dómarar hafi beinlínis brotið af sér.

Og ef nú skyldu allt í koma fram í dagsljósið nýjar vísbendingar um að hvarf Geirfinns hafi borið að með einhverjum allt öðrum hætti, verður þetta kannski léttbærara. Þá verður hægt að vísa til þessara nýju upplýsinga og um leið verður kannski sársaukaminna að viðurkenna að einhver mistök hafi jú greinilega verið gerð fyrir 40 árum.

En endurupptökunefnd getur ekki hummað þetta fram af sér endalaust. Og það gildir einu þótt nefndin kunni að vera undir þrýstingi innan úr réttarkerfinu. Það er algerlega ógerlegt að rökstyðja neina aðra ákvörðun en þá, að málin skuli tekin upp að nýju.

Svo mikið veit ég. Ég hef nefnilega lesið málsgögnin.